Formułując roszczenia w pozwach w sprawach dotyczących kredytów walutowych kredytobiorcy niejednokrotnie zastanawiają się czy istnieje możliwość uzyskania rozstrzygnięcia z jednej strony ustalającego nieważność umowy kredytu, jak i z drugiej strony zasądzającego świadczenie nienależne. Jednym słowem, czy roszczenie o ustalenie formułowane w oparciu o przepis art. 189 k.p.c. może wystąpić łącznie z roszczeniem o świadczenie i czy w takiej sytuacji będzie zasługiwało na uwzględnienie przez sąd orzekający.
Rozpoczynając szczegółową analizę od uwag natury ogólnej należy wskazać, iż w postępowaniu cywilnym istnieją trzy rodzaje powództw:
- o świadczenie (zasądzenie albo nakazie),
- o ustalenie istnienia (lub nieistnienia) prawa lub stosunku prawnego,
- o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego.
Jeśli chodzi o możliwość domagania się w oparciu o art. 189 k.p.c. ustalenia nieważności umowy kredytu wobec istnienia w niej klauzul abuzywnych (stojąc na stanowisku, iż wyeliminowanie abuzywnych klauzul indeksacyjnych prowadzi do niemożności wykonania umowy kredytu) zasadniczą przesłanką jest przysługiwanie kredytobiorcy interesu prawnego.
Kredytobiorcy, występując aktualnie z roszczeniami, w świetle najnowszego orzecznictwa TSUE, SN oraz sądów powszechnych formułują najczęściej roszczenia o ustalenie nieważności kredytu oraz o zasądzenie świadczenia nienależnego spełnionego na rzecz banku.
W judykaturze ugruntowany jest już pogląd, iż brak interesu prawnego w rozumieniu przepisu art. 189 k.p.c. zachodzi wówczas gdy stan niepewności może być usunięty w drodze dalej idącego powództwa o świadczenie. Wówczas ustalenie stosunku prawnego lub prawa następuje jedynie przesłankowo (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 5 czerwca 2019 r., I ACa 185/18 ). Niemniej jednak, w sprawach dotyczących kredytów walutowych bezrefleksyjne przyjęcie, iż przysługiwanie dalej idącego roszczenia o zasądzenie świadczenia nienależnego niweczy możliwość żądania ustalenia nieważności umowy kredytu, stanowiłoby zbytnie uproszczenie i wywierałoby konsekwencje nie do pogodzenia z koniecznością pełnego zabezpieczenia interesu konsumenta. Trzeba bowiem zwrócić uwagę, że w przypadku, gdy umowa kredytu nie została wykonana (kredyt nie został całkowicie spłacony), a stosunek prawny trwa nadal (w dalszym ciągu spłacane są raty kapitałowo-odsetkowe), uwzględnienie jedynie roszczenia o zasądzenie, nie pozwoli na definitywne rozwiązanie sporu pomiędzy kredytobiorcą a bankiem. W tzw. sprawie frankowej jedynie ustalające orzeczenie sądu będzie znosić wątpliwości stron i zapobiegnie dalszemu sporowi o roszczenia banku wynikające z nieważnej umowy kredytu.
Analizując kwestię przysługiwania interesu prawnego w ustaleniu nieważności umowy kredytu niezależnie od roszczenia o świadczenie (o zasądzenie świadczenia nienależnego) należy zwrócić uwagę na następujące aspekty:
a) Interes prawny w kontekście obrony przed przyszłymi roszczeniami banku oraz możliwości żądania zwrotu świadczenia nienależnego w zakresie w jakim nie było ono objęte powództwem.
W sprawach dotyczących kredytów walutowych interes prawny w żądaniu ustalenia nieważności umowy kredytu zachodzi z tego względu, iż ustalenie nieważności umowy będzie miało znaczenie zarówno dla obecnych jak i przyszłych stosunków prawnych i praw kredytobiorcy. Podzielić należy w tym zakresie pogląd wyrażony przez Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 8 marca 2018 r., (sygn. I ACa 915/17), który stwierdził, że nie można zakwestionować interesu prawnego w żądaniu ustalenia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma ono znaczenie zarówno dla obecnych jak i przyszłych możliwych, ale obiektywnie prawdopodobnych stosunków prawnych i praw, czy sytuacji prawnej podmiotu występującego z żądaniem. Sprawa o ustalenie daje możliwość uzyskania pełnej ochrony w każdej ze sfer umowy, które obiektywnie budzą wątpliwości. W sytuacji, w której kredyt nie został w całości spłacony, kredytobiorca w toku procesu nadal spłaca kredyt, a w momencie orzekania (biorąc pod uwagę upływ czasu) wysokość świadczenia nienależnego może się zwiększyć. Ergo, jedynym sposobem na pełne zabezpieczenie interesów kredytobiorcy będzie uwzględnienie roszczenia z art. 189 k.p.c. i ustalenie nieważności umowy. Jedynie bowiem dysponując wyrokiem ustalającym kredytobiorca będzie mógł bronić się przed przyszłymi roszczeniami banku, jak i będzie mógł żądać zwrotu świadczenia nienależnego w zakresie, w jakim nie było ono objęte powództwem.
Przy tym, co niezwykle istotne jedynie rozstrzygnięcie ustalające nieważność w sentencji wyroku będzie miało charakter prejudycjalny i umożliwi obronę przed przyszłymi roszczeniami banku. Samo nawet zasądzenie roszczenia wobec uznania zarzutu nieważności umowy (przesłankowo) nie będzie umożliwiało powołanie się w przyszłości na fakt przesądzenia w sposób prejudycjalny nieważności umowy. Sądy bowiem w innych przyszłych postępowaniach nie będą związane treścią uzasadnienia wyroku wskazującego na nieważność umowy, natomiast będą związane jedynie rozstrzygnięciem zawartym w sentencji, w której ustalono nieważność umowy (art. 365 k.p.c.).
b) Interes prawny w kontekście konieczności uzyskania prejudykatu celem wykreślenia hipoteki wpisanej na mocy nieważnej umowy kredytu
Dodatkową okolicznością przesądzającą o istnieniu interesu prawnego jest fakt, iż najczęściej zabezpieczeniem kredytu jest hipoteka obciążająca nieruchomość.
W przypadku zatem stwierdzenia nieważności umowy kredytu jedynym sposobem wykreślenia hipoteki będzie legitymowanie się wyrokiem ustalającym nieważność umowy, stanowiącym prejudykat w postępowaniu wieczystoksięgowym.
Wobec zakazu merytorycznej kontroli przez sąd wieczystoksięgowy treści orzeczeń sądowych, stanowiących podstawę wpisu w księdze wieczystej, jedynie wyrok ustalający nieważność umowy umożliwi kredytobiorcy złożenie wniosku o wykreślenie hipoteki wypisanej na skutek nieważnej czynności prawnej.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 marca 2014 r. (III CZP 121/13): „Orzeczenie sądowe ustalające nieważność czynności prawnej potwierdza nieistnienie stosunku prawnego (prawa) i, jako swoisty prejudykat, będzie miało znaczenie dla ewentualnych czynności i rozstrzygnięć wykraczających poza prawa rzeczowe do nieruchomości (…) Jak trafnie wskazano w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 sierpnia 2007 r., V CSK 109/07 (OSN 2008, nr 9, poz. 107) unicestwienie nieważnych umów ma samoistną wartość także ze względu na rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 5 u.k.w.h.). (…) Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela linię orzecznictwa opowiadającą się z przyjęciem, że wyrok ustalający jako taki może być podstawą wpisu w księdze wieczystej (…) treść wyroku ustalającego nieważność czynności prawnej, stanowiącej podstawę wykreślanego wpisu, musi być przyjęta przez sąd wieczystoksięgowy w postaci gotowej i respektowana w następstwie formalnej prawomocności prawomocnych orzeczeń sądowych, którymi związane są także inne sądy (art. 365 § 2 w zw. z art.13 § 2 k.p.c.).
W świetle powyższego, w przypadku stwierdzenia nieważności umowy kredytu, celem wykreślenia hipoteki wpisanej na skutek nieważnej umowy kredytu, kredytobiorca będzie mógł uzyskać właściwą ochronę prawną jedynie dysponując wyrokiem ustalającym nieważność, którym to orzeczeniem będzie związany sąd wieczystoksięgowy w postępowaniu o wykreślenie wpisu w księdze wieczystej. Umożliwi to kredytobiorcy wykreślenie hipoteki bez konieczności wytaczania osobnego powództwa opartego na art. 10 ust. 1 u.k.w.h.
Mając na względzie powyższe argumenty, należy skonstatować, iż w sprawach dotyczących kredytów walutowych roszczenie o ustalenie nieważności umowy (art. 189 k.p.c.) przysługuje kredytobiorcy niezależnie od roszczenia o zasądzenie świadczenia nienależnego. Tym samym, tę część orzecznictwa, która przyjmuje, iż w przypadku nadal wykonywanej umowy kredytu walutowego, kredytobiorcy nie przysługuje interes prawny w żądaniu ustalenia nieważności, należy uznać za błędną i nierealizującą w pełni interesu konsumenta.
Autor: Miłosz Filip, radca prawny.
