Spadkodawca może w dowolny sposób rozrządzić swoim majątkiem sporządzając testament. Nie zawsze jednak jego ostatnia wola uwzględnia interesy najbliższej rodziny. Zdarzają się bowiem sytuacje, gdy do całości spadku powołana zostaje osoba niespokrewniona ze spadkodawcą. Osobom najbliższym przysługuje wówczas roszczenie o zapłatę zachowku.
Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, uregulowaną w Kodeksie cywilnym (art. 991- 1011), która ma na celu ochronę interesów pominiętych w testamencie członków najbliższej rodziny i sprawiedliwą dystrybucję wartości majątku spadkodawcy. Ma ona również zabezpieczać osoby najbliższe przed niekorzystnym rozporządzeniem majątkiem przez spadkodawcę w formie poczynionych za życia darowizn. Zachowek jest określonym kwotowo ułamkiem wartości udziału spadkowego, który przypadłby osobie uprawnionej
w przypadku dziedziczenia ustawowego.
Osobami uprawnionymi do zachowku są małżonek, zstępni oraz rodzice spadkodawcy. Prawo do zachowku jest jednak uzależnione od tego, czy w konkretnej sytuacji osoby te dziedziczyłyby na podstawie ustawy. Oznacza to, że nawet jeżeli należymy do wymienionej grupy osób, lecz zostaliśmy wydziedziczeni w testamencie, uznani za niegodnych dziedziczenia, zawarliśmy ze spadkodawcą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia lub odrzuciliśmy spadek – nie przysługuje nam roszczenie o zachowek. Roszczenie takie nie przysługuje także w przypadku małżonka pozostającego ze spadkodawcą w separacji oraz małżonka, przeciwko któremu spadkodawca przed śmiercią wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione.
Aby obliczyć wysokość zachowku należy w pierwszej kolejności ustalić udział spadkowy, który przypadałby osobie uprawnionej do zachowku, gdyby dziedziczyła ona z ustawy. Trzeba jednak pamiętać, że udział spadkowy, który stanowi podstawę do obliczenia zachowku jest ustalany w nieco odmienny sposób niż przy dziedziczeniu ustawowym. Zgodnie z art. 992 Kodeksu cywilnego, przy jego obliczaniu uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Wysokość zachowku co do zasady wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby osobie uprawnionej przy dziedziczeniu ustawowym. Jednakże w przypadku osób uprawnionych, które są trwale niezdolne do pracy lub gdy osobą uprawnioną jest małoletni zstępny wysokość ta wynosi dwie trzecie.
Następnym krokiem do obliczenia wysokości zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku, czyli wartości do której odniesiemy ustalony wcześniej ułamek. Na substrat zachowku składają się: wartość aktywów spadkowych, darowizny podlegające doliczeniu do spadku oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń oraz drobnych darowizn, przyjętych zwyczajowo w danych stosunkach, darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku oraz darowizn dokonanych na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Jeżeli zachowek jest obliczany na rzecz zstępnych nie dolicza się darowizn dokonanych przez spadkodawcę w czasie gdy zstępnych nie miał, natomiast przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Osobie uprawnionej do zachowku przysługuje roszczenie o zapłatę określonej
w powyższy sposób kwoty pieniężnej. Nie ma ona natomiast prawa żądania wydania lub przeniesienia własności jakichkolwiek składników majątku spadkowego. Roszczenie o zachowek przysługuje osobie uprawnionej jedynie wtedy, gdy nie otrzymała ona obliczonej według wskazanych powyżej zasad części majątku spadkowego w drodze dziedziczenia, w postaci zapisu lub dokonanej przez spadkodawcę za życia i zaliczanej do spadku darowizny. Jeżeli osoba uprawniona uzyskała jedynie część należnego jej zachowku, przysługuje jej roszczenie o jego uzupełnienie.
Zapłaty zachowku można się domagać w pierwszej kolejności od spadkobierców, którzy odziedziczyli spadek, następnie od osób, na rzecz których spadkodawca uczynił w testamencie zapisy windykacyjne oraz osób, na których rzecz spadkodawca poczynił darowizny doliczane do spadku. Jeżeli zapisobiorca windykacyjny lub obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi wówczas odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej własny zachowek. Ponadto, zapisobiorca windykacyjny może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku poprzez wydanie przedmiotu zapisu, natomiast obdarowany – poprzez wydanie przedmiotu darowizny.
Roszczenia o zapłatę zachowku można dochodzić w postępowaniu sądowym. Należy wówczas wnieść do sądu pozew o zapłatę kwoty stanowiącej wartość należnego zachowku. Trzeba jednak pamiętać, że roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu, natomiast w przypadku roszczenia przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od chwili śmierci spadkodawcy.
