Współuczestnictwo kredytobiorców w orzecznictwie sądów powszechnych
Analizując kwestię współuczestnictwa kredytobiorców w procesie o ustalenie nieważności umowy kredytu waloryzowanego do waluty obcej oraz o zasądzenie świadczenia nienależnego, w tym czy z powództwem o ustalenie i zasądzenie może wystąpić jedynie jeden kredytobiorca bądź były kredytobiorca należy wskazać, iż orzecznictwo wypracowało niemal jednolity kierunek orzeczniczy. Tego typu wątpliwości powstają najczęściej w sprawach, gdy kredytobiorcy byli małżonkami, a w okresie kredytowania doszło do orzeczenia rozwodu.
I tak, co do zasady sądy powszechne przyjmują, iż w przypadku roszczenia o zasądzenie świadczenia nienależnego z powództwem może wystąpić jeden kredytobiorca. W przypadku jednak, gdy żądaniem pozwu jest objęte roszczenie o ustalenie nieważności umowy obok roszczenia o zasądzenie świadczenia nienależnego (tego typu dwa roszczenia formułuje się, gdy umowa kredytu jest nadal wykonywana), to wtedy wymagany jest udział obu kredytobiorców – występuje w sprawie tzw. współuczestnictwo konieczne.
Źródłem tego typu konstatacji jest zapatrywanie, iż w przypadku roszczenia o ustalenie nieważności umowy rozstrzygniecie musi być tożsame dla wszystkich kredytobiorców, jako podmiotów stosunku prawnego – nie można bowiem orzec, iż w stosunku do jednego kredytobiorcy umowa jest nieważna, a w przypadku drugiego jest on związany taką umową jako ważną. Tego typu rozbieżność rozstrzygnięcia wobec współuczestników stanowiłaby wewnętrzną sprzeczność wyroku i nie byłaby możliwa do pogodzenia z istotą stosunku prawnego.
Krótki przegląd orzecznictwa
Dokonując krótkiego przeglądu orzecznictwa, poniżej przytoczyć należy fragmenty uzasadnień wyroków, w których sądy powszechne – w przypadku roszczenia o ustalenie nieważności umowy kredytu – przyjmowały współuczestnictwo konieczne po stronie kredytobiorców oraz brak takiego współuczestnictwa w przypadku roszczenia o zasądzenie świadczenia nienależnego :
- Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 4 stycznia 2019 r. (XXV C 1849/17):
„Oddalenie powództwa w niniejszej sprawie było podyktowane także brakiem legitymacji procesowej po stronie powodowej. Stronami umowy kredytu hipotecznego z 10 lutego 2006 r. byli z jednej strony bank, a z drugiej kredytobiorcy w osobach małżonków M. B. (1) i M. B. (2). Nie budzi wątpliwości, że pomiędzy współkredytobiorcami zachodzi współuczestnictwo materialne jednolite konieczne w rozumieniu art. 73 § 2 k.p.c. Oznacza to, że stroną powodową powinni być jednocześnie wszyscy ww. kredytobiorcy. Współuczestnictwo jednolite zachodzi wówczas, gdy wyrok ma dotyczyć niepodzielnie wszystkich współuczestników. Oznacza to, że wobec każdego ze współuczestników niezbędne jest wydanie jednorodnego rozstrzygnięcia. Co do zasady, powaga rzeczy osądzonej nie odnosi się do współuczestników, których prawomocny wyrok nie obejmował. Prawomocny wyrok może mieć powagę rzeczy osądzonej tylko między biorącymi udział w procesie stronami. Jakkolwiek art. 375 k.c. stanowi, że wyrok zapadły na korzyść jednego z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników, jeżeli uwzględnia zarzuty, które są im wszystkim wspólne, co uzasadniałoby możliwość samodzielnego działania w sprawie, to jednak punktem wyjścia całego procesu powinno być ustalenie, jaki jest stosunek współkredytobiorcy do sformułowanego roszczenia, czy je popiera czy nie, czy się z nim zgadza, zwłaszcza w sytuacji formułowania roszczeń o ustalenie treści stosunku prawnego. Mając na uwadze, że w niniejszej sprawie po stronie powodowej nie wystąpili wszyscy współuczestnicy konieczni (art. 72 § 2 k.p.c.), Sąd stwierdził brak legitymacji procesowej czynnej, co skutkowało oddaleniem powództwa. Należy przy tym nadmienić, że bez znaczenia dla sądu oraz dla banku pozostaje fakt zawarcia pomiędzy byłymi małżonkami B. porozumienia co do podziału majątku wspólnego oraz zapis, że powódka przejęła wobec M. B. (2) zobowiązanie finansowe z tytułu umowy kredytu. Uzgodnienia byłych małżonków w tym zakresie nie maja skutku wobec banku, bo bank jako wierzyciel nie wyraził zgody na przejęcie długu, nie spowodowały bowiem, że M. B. (2) przestał być dłużnikiem pozwanego banku.”
Wyrok został opublikowany pod adresem:
- Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie, II Wydział Cywilny z dnia 23 października 2018 roku ( II C 82/17):
„Przedmiotowa umowa kredytu została zawarta przez W. i M. małżonków S., oczywistym jest, że w zakresie żądania ustalenia (nieważności umowy czy też dalszych żądań dotyczących ustalenia – punkty 3,4,5 pozwu) łączny udział tych osób był konieczny. Powyższe nie dotyczyło jednak żądania zapłaty. Wskazać bowiem należy, że W. i M. małżonkowie S. w dniu 26 sierpnia 2010 r. /k.186/ zawarli umowę majątkową małżeńską wprowadzającą ustrój rozdzielności majątkowej. Ponadto tego dnia dokonali podziału majątku wspólnego. Z treści pisma pełnomocnika powoda z dnia 5 czerwca 2017 r. wynika, że W. S. wszelkie wierzytelności z tytułu umowy kredytu scedowała na rzecz powoda i, że rzekomo została zawarta taka umowa na piśmie /k.509/. Jednocześnie pełnomocnik powoda wskazał, że dowód z tego dokumentu zostanie przedłożony w najbliższym czasie. Podnieść należy, że do dnia zamknięcia rozprawy pełnomocnik powoda nie złożył w/w dokumentu. Nadto, pełnomocnik powodów utrzymywał, że wierzytelności z tytułu umowy kredytu przysługują małżonkom S. solidarnie (por. k. 597-598) i z tego względu uważał, że W. S. również powinna mieć prawo do zgłoszenia swego udziału w zakresie roszczenia o zapłatę. Tymczasem, skoro zdaniem pełnomocnika powoda W. S. jest wierzycielem solidarnym to nie można przyjąć by po stronie małżonków S. w zakresie żądania zapłaty zachodziło współuczestnictwo konieczne w rozumieniu art. 195 § 1 k.p.c. Solidarność po stronie wierzycieli uprawnia każdego z nich do domagania się od dłużnika spełnienia świadczenia do rąk jednego z nich (art. 367 k.c.). Nadto żądanie zapłaty wskazuje, że mamy do czynienia ze zobowiązaniem podzielnym (art. 379 k.c.). Od chwili zawarcia umowy o rozdzielności majątkowej nie mamy do czynienia ze wspólnością majątkową małżeńską, a zatem raty kredytu spłacane po tej dacie nie mogły być objęte tą wspólnością. W tym stanie rzeczy brak było podstaw by przyjąć, że w zakresie żądania zapłaty po stronie małżonków S. występowało współuczestnictwo konieczne.”
Wyrok został opublikowany pod adresem:
http://orzeczenia.warszawa.so.gov.pl/content/$N/154505000000603_II_C_000082_2017_Uz_2018-11-09_001
- Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie XXV Wydział Cywilny z dnia 17 maja 2018 roku (XXVC 1811/16):
„Po stronie powódki D. M. i jej męża J. M. (1) jako kredytobiorców, będących jako małżonkowie stroną umowy z dnia 27 listopada 2006 roku, zachodziło współuczestnictwo materialne konieczne. Przedmiot sporu w związku ze zgłoszonym żądaniami stanowią wspólne prawa i obowiązki powódki i jej męża i jednocześnie są oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej, a z istoty stosunku prawnego (umowy kredytu) wynika, iż wyrok, którego wydania domagała się powódka, miał dotyczyć nie tylko jej sytuacji prawnej, ale także miał wpłynąć na sytuację prawną jej męża jako drugiego kredytobiorcy (art. 72 – art. 73 k.p.c.). (…) W zakreślonym terminie, liczonym od dnia 3 kwietnia 2017 roku do dnia 17 kwietnia 2017 roku, mąż powódki J. M. (1) nie przystąpił do sprawy w charakterze powoda, co już z tego powodu determinowało brak możliwości uwzględnienia powództwa o ustalenie nieważności umowy i o ukształtowanie treści stosunku prawnego.”
Wyrok został opublikowany pod adresem:
https://orzeczenia.ms.gov.pl/content/chf/154505000007503_XXV_C_001811_2016_Uz_2018-05-25_001
- Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie XXV Wydział Cywilny z dnia 30 listopada 2016 roku (XXVC 916/15):
„Oddalenie powództwa w niniejszej sprawie było podyktowane także brakiem legitymacji procesowej łącznej. Zauważyć należy, że stronami umowy kredytu hipotecznego nr (…) indeksowanego do CHF z dnia 1 marca 2007 r. byli z jednej strony bank, a z drugiej kredytobiorcy w osobach A. D. (1), A. D. (2) i B. D. (k. 17). Nie budzi wątpliwości, że pomiędzy współkredytobiorcami zachodzi współuczestnictwo jednolite konieczne w rozumieniu art. 73 § 2 k.p.c. Oznacza to, że stroną powodową powinni być jednocześnie wszyscy ww. kredytobiorcy. Współuczestnictwo jednolite zachodzi wówczas, gdy wyrok ma dotyczyć niepodzielnie wszystkich współuczestników. Oznacza to, że wobec każdego ze współuczestników niezbędne jest wydanie jednorodnego rozstrzygnięcia. Brzmienie wyroku musi być jednakowe wobec wszystkich współuczestników biorących udział w sprawie. Niemożliwe jest wydanie wcześniejszego rozstrzygnięcia w stosunku do poszczególnych współuczestników. W takiej sytuacji, sprawę traktuje się jako jedną i niepodzielną wobec wszystkich podmiotów występujących po danej stronie. Ewentualna rozbieżność rozstrzygnięcia wobec współuczestników jednolitych stanowiłaby wewnętrzną sprzeczność wyroku i nie byłaby możliwa do pogodzenia z istotą stosunku prawnego. Co do zasady, powaga rzeczy osądzonej nie odnosi się do współuczestników, których prawomocny wyrok nie obejmował. Prawomocny wyrok może mieć powagę rzeczy osądzonej tylko między biorącymi udział w procesie stronami. Jakkolwiek art. 375 k.c. stanowi, że wyrok zapadły na korzyść jednego z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników, jeżeli uwzględnia zarzuty, które są im wszystkim wspólne, co uzasadniałoby możliwość samodzielnego działania w sprawie, to jednak punktem wyjścia całego procesu powinno być ustalenie, jaki jest stosunek współkredytobiorcy do sformułowanego roszczenia, czy je popiera czy nie, czy się z nim zgadza, zwłaszcza w sytuacji formułowania roszczeń o ustalenie treści stosunku z bankiem. Mając na uwadze, że w niniejszej sprawie po stronie powodowej nie wystąpili wszyscy współuczestnicy konieczni (art. 72 § 2 kpc), Sąd stwierdził brak legitymacji procesowej łącznej, co skutkowało oddaleniem powództwa.”
Wyrok został opublikowany pod adresem: https://www.saos.org.pl/judgments/262142
Podobnie orzekł Sąd Okręgowy w Szczecinie, I Wydział Cywilny w wyroku z dnia 24 lutego 2016 r. (I C 523/15), gdzie jeden z kredytobiorców dochodził jedynie zasądzenia świadczenia nienależnego i legitymował się umową cesji wierzytelności zawartą z drugim kredytobiorcą, co pozwoliło na uwzględnienie powództwa:
„Odnosząc się do zarzutu pozwanego dotyczącego współuczestnictwa koniecznego powoda i jego byłej małżonki powód stwierdził, że jego legitymacja czynna w niniejszym postępowaniu nie budzi wątpliwości. Powód przyznał, że umowę kredytu wraz z A. G. zawarli wspólnie i ponoszą solidarną odpowiedzialność za zobowiązania wynikające z tej umowy. Zaznaczył jednakże, że dochodzi dwojakiego rodzaju nadpłat, tj. należności sprzed rozwodu i zapłaconych po jego orzeczeniu. Jeśli chodzi o raty kredytu nadpłacone przez współmałżonków, to w tym zakresie legitymuje się stosowną cesją wierzytelności. Zdaniem powoda może samodzielnie wytoczyć proces i dochodzić nadpłaty rat zapłaconych wyłącznie przez siebie i zapłaconych wspólnie przez współmałżonków, w oparciu o umowę cesji. Jednocześnie powód zaznaczył, że jeżeli Sąd podzieli stanowisko pozwanego co do współuczestnictwa koniecznego A. G., nie ma żadnych przeszkód do zastosowania art. 195 § 1 kpc (k. 378v-379). (…) Umowa kredytu została zawarta przez powoda i jego byłą małżonkę. Powód wykazał legitymację czynną dołączając umowę cesji z 30 marca 2015 r. (k. 159).” (zob. wyrok wydany przez Sąd Okręgowy w Szczecinie, I Wydział Cywilny dnia 24 lutego 2016 r. I C 523/15, http://orzeczenia.szczecin.so.gov.pl/content/$N/155515000000503_I_C_000523_2015_Uz_2016-03-15_001)
Podsumowanie
Wobec powyższego, analiza powołanych wyroków sądów powszechnych daje asumpt do konstatacji, iż w przypadku, gdy żądaniem pozwu obok zasądzenia świadczenia nienależnego jest także żądanie ustalenia nieważności umowy kredytu waloryzowanego kursem waluty obcej, tak aby maksymalnie zabezpieczyć interes kredytobiorcy, w procesie winni występować wszyscy kredytobiorcy, którzy zaciągnęli kredyt. Jeśli taka sytuacja jest niemożliwa i nie wszyscy kredytobiorcy złożyli pozew, to kredytobiorcy, którzy występują po stronie powodowej winni legitymować się stosowną umową cesji wierzytelności zawartą z kredytobiorcami niewystępującymi w procesie, której przedmiotem będzie w szczególności przeniesienie wierzytelności niepięniężnej – roszczenia o ustalenie nieważności umowy kredytu waloryzowanego kursem waluty obcej.
Powyższe sprawi, iż sąd orzekający nie będzie miał wątpliwości co do legitymacji procesowej po stronie powodowej.
Autor: Miłosz Filip, radca prawny
