Przedawnienie roszczeń kredytobiorcy o zwrot świadczenia nienależnego oraz początek biegu terminu przedawnienia w świetle zasady skuteczności prawa Unii Europejskiej oraz konieczności zapewnienia ochrony wynikającej z Dyrektywy 93-13
W dniu 22 kwietnia 2021 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (C-485/19) wydał wyrok w sprawie przedawnienia roszczeń przysługujących konsumentowi w stosunku do przedsiębiorcy, wynikających ze stosowania nieuczciwych postanowień umownych (klauzul abuzywnych).
Wydając wskazany wyrok oraz odpowiadając na pytania prejudycjalne sądu słowackiego, TSUE rozpatrywał kwestię skuteczności prawa Unii Europejskiej na kanwie sprawy dotyczącej bezpodstawnego wzbogacenia banku w następstwie dokonanej przez kredytobiorcę zapłaty na podstawie warunków umowy o kredyt konsumencki w walucie obcej (EUR), które konsument uważał za nieuczciwe lub niezgodne z prawem (a zatem abuzywne). Poprzez swoją uniwersalność, wskazane orzeczenie TSUE stanowi istotną wskazówkę dla tysięcy toczących się w Polsce postępowań kredytobiorców w przedmiocie roszczeń wynikających z abuzywności klauzul oraz nieważności umów kredytów waloryzowanych do waluty obcej, w tym do franka szwajcarskiego.
TSUE wskazał, iż na tle prawa Unii Europejskiej obowiązują dwie kluczowe zasady:
- zasada równoważności, zgodnie z którą do państwa członkowskiego należy określenie zasad proceduralnych dotyczących środków prawnych mających na celu zapewnienie ochrony uprawnień podmiotów prawa (np. konsumentów) wynikających z prawa Unii Europejskiej w taki sposób, żeby nie były one mniej korzystne niż przepisy regulujące podobne sytuacje podlegające prawu wewnętrznemu – jednym słowem krajowe porządki prawne nie mogą „dyskryminować” roszczeń wynikających z prawa unijnego, kształtując procedurę ich dochodzenia w mniej korzystny sposób,
- zasada skuteczności, zgodnie z którą regulacje państwa członkowskiego nie mogą czynić w praktyce niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania uprawnień wynikających z prawa Unii Europejskiej.
Właśnie w kontekście zasady skuteczności, TSUE rozważał, czy określenie początku biegu terminu przedawnienia konsumenta w stosunku do banku o zwrot nienależnego świadczenia (wobec istnienia w umowie klauzul abuzywnych bądź wobec nieważności takiej umowy), jako momentu spełnienia świadczenia nienależnego (zapłaty każdej raty kredytu), będzie prowadziło do naruszenia przedmiotowej zasady oraz ograniczenia skuteczności ochrony konsumenckiej przyznanej Dyrektywą 93/13. Odpowiedź na wskazane zagadnienie musiała okazać się twierdząca. Wprawdzie TSUE zwrócił uwagę, że art. 6 ust. 1 i w art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13 nie stoją na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które obwarowuje przedawnieniem roszczenie o uznanie skutków restytucyjnych stwierdzenia nieważności umowy (roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego), to jednak szczególnej ocenie należy poddać stosunek prawny, który wykonywany jest przez wiele lat. W przypadku bowiem umów kredytów, które są stosunkami prawnymi wieloletnimi, wykonywanymi nawet przez ponad 30 lat, może dochodzić do sytuacji, w której część roszczeń konsumentów ulegnie przedawnieniu zanim kredytobiorca poweźmie wiedzę co do wadliwości umowy (abuzywności klauzul umownych, czy też nieważności umowy).
TSUE zwrócił uwagę, że „zachodzi istotne niebezpieczeństwo, że zainteresowany konsument nie powoła się w wyznaczonym w tym celu terminie na uprawnienia, jakie przyznaje mu prawo Unii (zob. podobnie wyrok z dnia 5 marca 2020, r. OPR-Finance, C-679/18, EU:C:2020:167, pkt 22 i przytoczone tam orzecznictwo), co czyniłoby niemożliwym dochodzenie przez niego tych uprawnień. Jak wynika bowiem z wyjaśnień udzielonych przez sąd odsyłający, w szczególności w odniesieniu do jego pytania pierwszego, przewidziany w § 107 ust. 2 kodeksu cywilnego trzyletni termin rozpoczyna bieg od dnia, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie, a uprawnienie do wniesienia powództwa się przedawnia nawet w wypadku, gdy konsument nie jest w stanie sam ocenić, czy warunek umowny ma nieuczciwy charakter lub nie miał świadomości nieuczciwego charakteru takiego warunku.”
W kontekście powyższego TSUE słusznie dostrzega problem braku możliwości skorzystania przez kredytobiorcę z ochrony konsumenckiej w sytuacji powzięcia przez kredytobiorcę dopiero po wielu latach wiedzy co do tego, że niektóre z postanowień umownych mogą mieć charakter nieuczciwy, w tym prowadzący do nieważności umowy. Przy tym, słusznie TSUE zaznaczył, iż konsumenci znajdują się w gorszym położeniu niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania oraz że możliwe jest, iż konsumenci nie mają świadomości zakresu przysługujących im praw wynikających z Dyrektywy 93/13. Prawidłowe jest zatem stwierdzenie TSUE, iż skoro umowy o kredyt są zazwyczaj wykonywane przez okres o znacznej długości, to w związku z tym, jeśli zdarzeniem rozpoczynającym bieg terminu przedawnienia miała by być każda płatność dokonana przez kredytobiorcę (zapłata raty), to może się zdarzyć, że w ramach umowy wykonywanej przez okres przekraczający termin przedawnienia poszczególne roszczenia tego kredytobiorcy ulegną przedawnieniu, zanim umowa dobiegnie końca (w tym zanim kredytobiorca poweźmie wiedzę co do wadliwości umowy). Zdaniem TSUE taki system przedawnienia może systematycznie pozbawiać konsumentów możliwości dochodzenia zwrotu płatności, dokonanych na podstawie warunków umownych sprzecznych z tymi dyrektywami.
W konsekwencji, TSUE stwierdził, że zasady, które wymagają by konsument wytoczył powództwo w określonym terminie od dnia, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie, w sytuacji gdy do takiego wzbogacenia może dojść w trakcie wykonywania umowy przez okres o znacznej długości – czynią nadmiernie utrudnionym korzystanie z praw przyznanych konsumentowi przez Dyrektywę 93/13, naruszając tym samym zasadę skuteczności. Wobec tego, na zadane pytanie prejudycjalne, TSUE udzielił odpowiedzi, zgodnie z którą zasadę skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie krajowemu uregulowaniu przewidującemu, że wytoczone przez konsumenta powództwo o zwrot kwot nienależnie wypłaconych na podstawie nieuczciwych warunków umownych w rozumieniu Dyrektywy 93/13 lub warunków sprzecznych z wymogami Dyrektywy 2008/48 podlega trzyletniemu terminowi przedawnienia rozpoczynającemu bieg w dniu, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie.
W świetle wskazanego orzeczenia TSUE z dnia 22 kwietnia 2021 r. w sprawie C-485/19, na gruncie polskiego porządku prawnego, za całkowicie błędną i nieprzystającą do konieczności poszanowania zasad prawa Unii Europejskiej należy uznać tę linię orzecznictwa, która dopuszczała ustalanie początku biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot świadczenia nienależnego (w związku z bezskutecznością klauzul abuzywnych bądź nieważnością umowy kredytu waloryzowanego do waluty obcej) w oparciu o art. 120 § 1 k.c., jako moment spełnienia świadczenia nienależnego tj. zapłaty każdej raty kontestowanego kredytu.
Należy zwrócić uwagę, że stosownie do art. 120 § 1 k.c. bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne, natomiast jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. Zobowiązanie do zwrotu nienależnego świadczenia ma charakter bezterminowy, a zatem termin spełnienia takiego świadczenia musi być wyznaczony zgodnie z art. 455 k.c., a więc wymagane jest wezwanie do zapłaty skierowane przez zubożonego. Tym samym, w świetle wskazanego orzeczenia TSUE z dnia 22 kwietnia 2021 r. dotychczasowa praktyka orzecznicza polskich sądów powszechnych, które niejednokrotnie przyjmowały, iż najwcześniejszym możliwym terminem (w świetle art. 120 § 1 k.c.) możliwości podjęcia przez uprawnionego czynności skutkującej postawieniem długu w stan wymagalności tj. wezwania do zwrotu świadczenia nienależnego (zgodnie z dyspozycją art. 455 k.c.), miał być moment spełnienia świadczenia nienależnego (chwila zapłaty każdej raty kredytu), okazuje się błędna. Aktualnie, nie ma już jakichkolwiek wątpliwości, iż nie sposób w przypadku długoterminowych zobowiązań – umów kredytów, kwestionowanych ze względu na istnienie klauzul abuzywnych, wiązać początku biegu terminu przedawnienia z chwilą spełnienia świadczenia nienależnego. Konstatując, termin przedawnienia roszczenia konsumenta winien biec dopiero od momentu podjęcia przez kredytobiorcę świadomej i wiążącej decyzji co do zakwestionowania umowy kredytu.
Trzeba zwrócić przy tym uwagę, że orzeczenia TSUE z dnia 22 kwietnia 2021 r. w sprawie C-485/19 doskonale wpisuje się w dotychczasowe orzecznictwo TSUE, w którym wielokrotnie akcentowano, iż termin przedawnienia roszczeń konsumenta może rozpocząć bieg dopiero po podjęciu przez kredytobiorcę – konsumenta wiążącej (świadomej, wyraźnej i swobodnej) decyzji co do zakwestionowania skuteczności i ważności umowy kredytu z powołaniem się na nieuczciwy charakter postanowień umownych bądź nieważność umowy (por. wyroki Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 4 czerwca 2009 r. w sprawie C-243/08, Pannon GSM Zrt. przeciwko Erzsébet Sustikné Győrfi, pkt 33-35, z dnia 21 lutego 2013 r. w sprawie C-472/11, Banif Plus Bank Zrt przeciwko Csabie Csipaiowi, Viktórii Csipai, ZOTSiS 2013/2/I-88, pkt 27, 31, 35, z dnia 30 maja 2013 r. w sprawie C-488/11, Dirk Frederik Asbeek Brusse, Katarina de Man Garabito przeciwko Jahani BV, pkt 49, 52 i z dnia 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, Kamil Dziubak i Justyna Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AG, pkt 53-54, 66-67). Dopiero bowiem wówczas można uznać, że brak podstawy prawnej świadczenia stał się definitywny, a strony mogły zażądać skutecznie zwrotu nienależnego świadczenia.
Powyższe, na gruncie prawa krajowego, zostało dostrzeżone również w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w tym w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2009 r. (II CSK 625/08, LEX nr 520070), wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 r. (V CSK 382/18, LEX nr 2771344) oraz najnowszej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2021 r. (III CZP 11/20, LEX nr 3120579).
W tym samym kierunku winien podążyć Sąd Najwyższy w uchwale składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego w sprawie III CZP 11/21, dotyczącej tzw. kredytów frankowych, w której Sąd Najwyższy udzieli odpowiedzi na pytania prawne zadane przez Pierwszą Prezes Sądu Najwyższego, w tym na pytanie dotyczące przedawnienia.
Podsumowując, po raz kolejny TSUE w swoim orzecznictwie stanął w obronie praw konsumentów oraz wartości wyznaczanych Dyrektywą 93/13, stojąc na stanowisku, iż sprzeczne z zasadę skuteczności było by uregulowanie państwa członkowskiego przewidujące, że w przypadku kwestionowanej umowy kredytu termin przedawnienia roszczenia konsumenta miałby rozpoczynać bieg już w dniu, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie banku.
Autor: Miłosz Filip, radca prawny.
