W dniu 7 maja 2021 r. Sąd Najwyższy – na skutek wniosku Rzecznika Finansowego – podjął uchwałę w składzie 7 sędziów, której nadał moc zasady prawnej. Uchwały Sądu Najwyższego mające moc zasady prawnej wiążą wszystkie składy Sądu Najwyższego, które nie mogą orzekać sprzecznie z taką zasadą prawną, chyba że zmieni się stan prawny bądź Sąd Najwyższy, w odpowiedniej procedurze, odstąpi od danej zasady prawnej. Uchwały podejmowane przez Sąd Najwyższy mają przy tym istotny wpływ na orzecznictwo sądów powszechnych, które – związane mocą autorytetu Sądu Najwyższego – w praktyce stosują się do wykładni prawa zaprezentowanej przez Sąd Najwyższy.
Mając na względzie doniosłość wymienionej uchwały należy zastanowić się jakie znaczenie będzie ona miała dla kredytobiorców, kwestionujących skuteczność oraz ważność umów kredytów denominowanych/ indeksowanych do waluty obcej.
Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę, że Sąd Najwyższy zaaprobował dotychczasowe dominujące zapatrywanie orzecznicze, zgodnie z którym eliminacja klauzul abuzywnych (art. 3851 § 1 k.c.) może prowadzić do nieważności umowy kredytu, jako niemożliwej do wykonania, ze skutkiem ex tunc. Wedle Sądu Najwyższego niedozwolone postanowienie umowne (art. 3851 § 1 k.c.) jest od początku, z mocy samego prawa, dotknięte bezskutecznością na korzyść konsumenta, co jednocześnie – w przypadku, gdy bez takiego niedozwolonego bezskutecznego postanowienia umowa kredytu nie może wiązać – implikuje skutek w postaci obowiązku zwrotu przez strony wzajemnie spełnionych świadczeń nienależnych (art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c.).
a) Możliwość sanowania wadliwej umowy kredytu
Wedle Sądu Najwyższego, mimo iż klauzule abuzywne pozostają ex tunc dotknięte bezskutecznością na korzyść konsumenta, to może on udzielić następczo świadomej i wolnej zgody na związanie postanowieniem abuzywnym i w ten sposób przywrócić mu skuteczność z mocą wsteczną. Brak jest innej możliwości na „uzdrowienie” dotkniętej wadliwością umowy kredytu. Jednym słowem, dla sanowania wadliwej umowy kredytu niezbędna jest świadoma i swobodna zgoda konsumenta, która stanowi warunek sine qua non, natomiast sam sposób wykonywania umowy kredytu nie ma wpływu na możliwość jej zakwestionowania (np. sam fakt zawarcia aneksu do umowy kredytu umożlwiającego spłatę w walucie obcej, co było powszechne po wejściu w życie tzw. ustawy antyspreadowej, nie pozbawia konsument ochrony).
Pogląd ten koresponduje z wcześniejszym orzecznictwem Sądu Najwyższego, a w szczególności z poglądem wyrażonym w uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2018 r. (III CZP 29/17) o następujące treści „Oceny czy postanowienie umowne jest niedozwolone (art. 3851 § 1 k.c.) dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy”, w uzasadnieniu której Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że: „W myśl bowiem dominującego stanowiska – pozostającego w zgodzie z prawem unijnym – brak związania konsumenta niedozwolonym postanowieniem oznacza, że nie wywołuje ono skutków prawnych od samego początku i z mocy samego prawa, co sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę z urzędu (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2007 r., III CZP 62/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 87 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2014 r., III CSK 204/13, „Monitor Prawa Bankowego” 2015, nr 1, s. 22, z dnia 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16, oraz z dnia 14 lipca 2017 r., II CSK 803/16, OSNC 2018, nr 7 -8, poz. 79), chyba że konsument następczo udzieli „świadomej, wyraźnej i wolnej zgody” na to postanowienie i w ten sposób jednostronnie przywróci mu skuteczność (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2017 r., II CSK 803/16 i przywołane tam orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej).”.
Ponadto, komentowane rozstrzygnięcie koresponduje z najnowszym wyrokiem TSUE z dnia 29 kwietnia 2021 roku (C‑19/20),w którym wskazano, iż wykładni art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że do sądu krajowego należy stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, nawet jeśli warunek ten został zmieniony przez te strony w drodze umowy. Takie stwierdzenie pociąga za sobą przywrócenie sytuacji, w jakiej znajdowałby się konsument w braku warunku, którego nieuczciwy charakter został stwierdzony, chyba że konsument poprzez zmianę rzeczonego nieuczciwego warunku zrezygnował z takiego przywrócenia w drodze wolnej i świadomej zgody, czego zbadanie należy do sądu krajowego.
b) Sposób rozliczenia umowy kredytu w przypadku ustalenia jej nieważności (teoria dwóch kondycji czy teoria salda)
Odpowiadając na pytania Rzecznika Finansowego, Sąd Najwyższy po raz kolejny opowiedział się za tzw. teorią dwóch kondykcji, uznając iż w przypadku, gdy bez bezskutecznego postanowienia umowa kredytu nie może wiązać, konsumentowi i kredytodawcy przysługują odrębne roszczenia o zwrot świadczeń pieniężnych spełnionych w wykonaniu tej umowy (art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c.). Wskazane rozstrzygnięcie koresponduje z wcześniejszym orzecznictwem Sądu Najwyższego tj. uchwałą SN z dnia 16 lutego 2021 r. (sygn. akt III CZP 11/20) oraz wyrokiem SN z dnia 11 grudnia 2019 r. (V CSK 382/18). Zaaprobowanie konieczności stosowania przez sądy teorii dwóch kondykcji jest dla konsumenta korzystniejsze bowiem orzeczenie zgodnie z w/w teorią pozwala kredytobiorcy na uzyskanie odsetek ustawowych za opóźnienie liczonych od całej kwoty świadczenia nienależnego zasądzonego przez sąd od dnia wymagalności do dnia zapłaty, co zwiększa świadczenie należne kredytobiorcy od banku.
c) Kwestia przedawnienia roszczeń kredytobiorcy oraz banku o zwrot świadczenia nienależnego
Jeśli chodzi o kwestię przedawnienia roszczeń, Sąd Najwyższy w komentowanej uchwale stanął na stanowisku, iż kredytodawca (bank) może żądać zwrotu świadczenia od chwili, w której umowa kredytu stała się trwale bezskuteczna.
Na pierwszy rzut oka pojęcie „stała się trwale bezskuteczna” może wydawać się niedookreślone i nieprecyzyjne, niemniej jednak w kontekście udzielonej przez Sąd Najwyższy odpowiedzi na pytanie pierwsze oraz dotychczasowego dorobku orzeczniczego TSUE oraz SN, należy stwierdzić, że termin przedawnienia roszczeń obu stron biegnie od momentu złożenia przez konsumenta oświadczenia w przedmiocie zakwestionowania skuteczności oraz ważności umowy kredytu.
Tego rodzaju rozstrzygnięcie koresponduje z orzeczeniem TSUE z dnia 22 kwietnia 2021 r. (C-485/19), w którym TSUE stanął na stanowisku, iż sprzeczne z zasadę skuteczności prawa Unii Europejskiej było by uregulowanie państwa członkowskiego przewidujące, że w przypadku kwestionowanej umowy kredytu termin przedawnienia roszczenia konsumenta miałby rozpoczynać bieg już w dniu, w którym nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie banku – termin ten winien zacząć biec dopiero od momentu podjęcia przez kredytobiorcę świadomej i wiążącej decyzji co do zakwestionowania umowy kredytu. (por. wyroki Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 4 czerwca 2009 r. w sprawie C-243/08, Pannon GSM Zrt. przeciwko Erzsébet Sustikné Győrfi, pkt 33-35, z dnia 21 lutego 2013 r. w sprawie C-472/11, Banif Plus Bank Zrt przeciwko Csabie Csipaiowi, Viktórii Csipai, ZOTSiS 2013/2/I-88, pkt 27, 31, 35, z dnia 30 maja 2013 r. w sprawie C-488/11, Dirk Frederik Asbeek Brusse, Katarina de Man Garabito przeciwko Jahani BV, pkt 49, 52 i z dnia 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18, Kamil Dziubak i Justyna Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AG, pkt 53-54, 66-67).
Na gruncie prawa krajowego, powyższy problem początku biegu terminu przedawnienia i związania go z zakwestionowaniem przez konsumenta umowy kredytu został dostrzeżony również w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w tym w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2009 r. (II CSK 625/08, LEX nr 520070), wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 r. (V CSK 382/18, LEX nr 2771344) oraz najnowszej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2021 r. (III CZP 11/20, LEX nr 3120579).
W praktyce bank będzie mógł domagać się zwrotu środków wypłaconych na podstawie nieważnej umowy kredytu dopiero od momentu, w którym konsument:
- oświadczy, że umowę kwestionuje ze względu na istnienie klauzul abuzywnych (art. 3851 1 k.c.) bądź ze względu na jej nieważność (art. 58 k.c.),
- oświadczy, że nie potwierdza wadliwych klauzul umownych,
- w rozsądnym terminie nie udzieli żadnej odpowiedzi na pouczenie o skutkach wadliwych klauzul zawartych w umowie kredytu.
Miarodajne dla określenia początku biegu terminu przedawnienia roszczeń stron winno być wystąpienia pierwszego z w/w zdarzeń.
Przy tym, trzeba mieć na względzie, że z pragmatycznego punktu widzenia bank nigdy nie miał interesu w kwestionowaniu umowy, stąd roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia w postaci udzielonego kapitału kredytu w praktyce będzie dochodzone przez bank dopiero po zakwestionowaniu umowy przez konsumenta.
d) Znaczenie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2021 r. (III CZP 6/21) dla kredytobiorców
Podsumowując, jeśli chodzi o praktyczne znaczenie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2021 r. (III CZP 6/21) dla kredytobiorców, należy stwierdzić, że stanowi ona kontynuację korzystnego dla konsumentów trendu orzeczniczego w sporach z bankami, pozwalającego urzeczywistnić funkcje i cele Dyrektywy 93/13. W tym samym kierunku winien podążyć Sąd Najwyższy w uchwale składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego w sprawie III CZP 11/21, w której Sąd Najwyższy udzieli odpowiedzi na pytania prawne zadane przez Pierwszą Prezes Sądu Najwyższego.
Autor: Miłosz Filip, radca prawny
