W dniu 4 lipca 2019 roku Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Nowelizacją zmieniono prawie 300 przepisów KPC. Poniżej przedstawiamy przegląd zmian, jakie wchodzą w życie już od dnia 7 listopada 2019 roku.
Przeciwdziałanie przewlekaniu procesów
Jednymi z głównych celów najnowszej nowelizacji KPC ma być przeciwdziałanie przewlekaniu procesów sądowych, usprawnienie w sferze organizacji postępowania sądowego oraz przyspieszenie rozpoznania spraw. W tym celu wprowadzono m.in. instytucję nadużycia prawa procesowego (art. 41 k.p.c.), wedle której stronom i uczestnikom postępowania nie wolno czynić użytku z uprawnień procesowych, który byłby niezgodny z ich celem. Za nadużycie prawa procesowego można np. uznać wielokrotne składanie przez stronę wniosków o wyłączenie sędziego, opartych na tych samych ogólnikowych zarzutach, niedających się zweryfikować i w sposób oczywisty godzących w powagę sądu . Nowelizacją KPC wprowadzono m.in. instrumenty przeciwdziałające wnoszeniu pism, z których nie wynika żądanie rozstrzygnięcia sporu o charakterze sprawy cywilnej, a więc pism niebędących pozwami. Pisma takie będą zwracane bez podjęcia dalszych czynności. (art. 1861 k.p.c.). Umożliwiono również eliminowanie pozwów oczywiście bezzasadnych, które mogą być oddalanie na posiedzeniu niejawnym bez wzywania do uzupełnienia braków formalnych (art. 1911 k.p.c.). Oczywista bezzasadność pozwu musi wynikać z treści pozwu i załączników oraz okoliczności dotyczących sprawy, a także faktów powszechnie znanych. Tego typu rozwiązanie ma umożliwić Sądom skuteczną walkę z tzw. pieniactwem procesowym. Jeśli chodzi o przebieg rozprawy to będzie ona przygotowywana tak, aby nie było przeszkód do rozstrzygnięcia sprawy na pierwszym posiedzeniu. Więcej posiedzeń będzie wyznaczanych tylko w razie konieczności, szczególnie gdy przeprowadzenie wszystkich dowodów na jednym posiedzeniu nie będzie możliwe np. w sytuacji, kiedy w sprawie będzie opiniowało kilku różnych biegłych. W takim przypadku posiedzenia powinny odbywać się w kolejnych dniach, a jeżeli nie będzie to możliwe – tak, aby upływ czasu pomiędzy kolejnymi posiedzeniami nie był nadmierny (art. 2061 k.p.c.)
Obok wymienionych rozwiązań, ustawa wprowadza również inne regulacje mające przeciwdziałać przewlekaniu procesów.
Koszty procesu
Na mocy nowelizacji KPC wprowadzono zupełnie nową regulację dotyczącą odsetek ustawowych należnych od kwoty zasądzonych tytułem zwrotu kosztów (art. 98 § 11 i 1 2 k.p.c) . W nowym stanie prawnym od kosztów procesu należą się odsetki, w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, za czas od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono, do dnia zapłaty. Jeżeli orzeczenie to jest prawomocne z chwilą wydania, odsetki należą się za czas po upływie tygodnia od dnia jego ogłoszenia do dnia zapłaty, a jeżeli orzeczenie takie podlega doręczeniu z urzędu – za czas po upływie tygodnia od dnia jego doręczenia zobowiązanemu do dnia zapłaty. Jak wynika z uzasadnienia do nowelizacji odsetki od przyznanego zwrotu kosztów procesu należą się ex lege (z mocy prawa) obok samego zwrotu, co oznacza, że nie jest potrzebny odrębny wniosek o ich przyznanie ani odrębne rozstrzygnięcie o ich przyznaniu. Ponadto, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, gdy strona w toku procesu poniosła szczególnie wysoki wydatek podlegający zwrotowi (np. zaliczkę na poczet opinii biegłego), sąd może przyznać jej na wniosek odsetki ustawowe za opóźnienie za czas od dnia poniesienia wydatku do dnia zapłaty. Tym samym strona, która zamraża własne środki finansowe na czas od poniesienia wydatku do jego zwrotu przez stronę przeciwną , uzyska stosowną rekompensatę za brak możliwości korzystania z własnego kapitału.
Ustawa nowelizująca wprowadza również regulacje dotyczące możliwości orzeczenia przez sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie, w przypadku gdy stwierdzi nadużycie przez stronę prawa procesowego, grzywny oraz obowiązku zwrotu kosztów w części większej niż wskazywałby wynik sprawy (art. 226 2 k.p.c).. Sąd może również na wniosek strony przeciwnej przyznać od strony nadużywającej prawa procesowego podwyższonych kosztów procesu odpowiednio do spowodowanego nadużyciem zwiększenia nakładu pracy na prowadzenie sprawy (nie więcej jednak niż dwukrotnie) oraz podwyższyć stopę odsetek zasądzonych od strony, której nadużycie spowodowało zwłokę w rozpoznaniu sprawy, za czas odpowiadający tej zwłoce, przy czym stopa odsetek może być podwyższona nie więcej niż dwukrotnie.
Organizacja postępowania. Posiedzenie przygotowawcze oraz plan rozprawy
Nowelizacja KPC 2019 wprowadza istotne nowum w postaci postępowania przygotowawczego. We wprowadzonym nowym rozdziale „organizacja postępowania” przyjęto m.in. obligatoryjne wnoszenie odpowiedzi na pozew (art. 2051 k.p.c.). Nadto, w uzasadnionych przypadkach, w szczególności w sprawach zawiłych lub obrachunkowych, przewodniczący będzie mógł zarządzić wymianę przez strony pism przygotowawczych, wskazując porządek składania pism oraz terminy ich złożenia (art. 2053 k.p.c.). Bardzo istotną dla stron nowością będzie nowo wprowadzona instytucja posiedzenia przygotowawczego (art. 2054 i nast. k.p.c.). Przeprowadzenie posiedzenia przygotowawczego ma charakter odformalizowany i winno przyczyniać się do sprawniejszego rozpoznania sprawy. Ma ono służyć rozwiązaniu sporu bez potrzeby wyznaczania dalszych posiedzeń i prowadzenia rozprawy. Jeśli jednak nie uda się rozwiązać sporu sporządzony zostanie z udziałem stron plan rozprawy. Plan rozprawy zawiera rozstrzygnięcia co do wniosków dowodowych stron, zastępując w tym zakresie postanowienie dowodowe (art. 205 9 k.p.c.), a w szczególności może zawierać określenie przedmiotów żądań stron, zarzuty podnoszone przez strony, ustalenie, które fakty i oceny prawne pozostają sporne,terminy posiedzeń i innych czynności w sprawie, kolejność i termin przeprowadzenia dowodów , termin zamknięcia rozprawy lub ogłoszenia wyroku. Trzeba przy tym pamiętać, że jeśli powód bez usprawiedliwienia nie stawi się na posiedzenie przygotowawcze, a nie wnosił o jego przeprowadzenie bez swojego udziału, to sąd umorzy postępowanie, uznając powoda za stroną przegrywającą. W przypadku niestawiennictwa pozwanego, niezależnie od sporządzenia planu rozprawy bez jego udziału, sankcją może być obciążenie go wyższymi kosztami procesu. Zatwierdzenie planu rozprawy będzie stanowiło termin graniczny, w którym strona może przytaczać twierdzenia i dowody na uzasadnienie swoich wniosków lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej. Twierdzenia i dowody zgłoszone po zatwierdzeniu planu rozprawy będą podlegały pominięciu, chyba że strona uprawdopodobni, że ich powołanie nie było możliwe albo potrzeba ich powołania wynikła później (art. 20512 k.p.c)
Transparentność postępowania. Zasada lojalności sądu wobec stron
Istotną nowością wprowadzoną na mocy nowelizacji KPC 2019 jest instytucja zapewniająca stronom uzyskanie informacji o przewidywanym wyniku postępowania (art. 1561 k.p.c), a więc o kierunku w jakim zmierza rozstrzygnięcie sprawy i o toku rozumowania Sądu. Na mocy nowelizacji w miarę potrzeby przewodniczący będzie mógł pouczyć strony o prawdopodobnym wyniku sprawy w świetle zgłoszonych dotychczas twierdzeń i dowodów. Zakomunikowanie stronom jaka jest ocena Sądu na danym etapie sprawy, nie przesądza o ostatecznym rozstrzygnięciu sprawy ani nie świadczy o braku bezstronności , lecz stanowi korzyść dla strony, która może odpowiednio zmodyfikować swoje twierdzenia i żądania. Ma to uchronić strony przed nieoczekiwanym rozstrzygnięciem, w szczególności sytuacją kiedy Sąd przeprowadza całe postępowanie dowodowe badając wysokość roszczenia (np. przeprowadzając opinie biegłych), by na końcu oddalić powództwo np. wobec braku legitymacji procesowej, o czym strona dowiadywała się dopiero w chwili wydania wyroku. Nadto nowa regulacja przyczyni się do wyeliminowania sytuacji, gdy strona z uzasadnienia niekorzystnego dla siebie wyroku dowiaduje się, że jej twierdzenia i dowody nie były dla sądu wystarczająco przekonujące.
Nowe zasady doręczeń korespondencji
Nowelizacja KPC 2019 dotyczy również zasad doręczania korespondencji sądowej. Ustawodawca przyjął, że jeżeli pozwany, pomimo powtórzenia zawiadomienia, nie odebrał pozwu lub innego pisma procesowego wywołującego potrzebę podjęcia obrony jego praw, a w sprawie nie doręczono mu wcześniej żadnego pisma w sposób przewidziany w KPC i nie ma zastosowania przepis szczególny przewidujący skutek doręczenia, przewodniczący zawiadamia o tym powoda, przesyłając mu przy tym odpis pisma dla pozwanego i zobowiązując do doręczenia tego pisma pozwanemu za pośrednictwem komornika. Powód, w terminie dwóch miesięcy od doręczenia zobowiązania sądu, powinien złożyć do akt potwierdzenie doręczenia pisma pozwanemu przez komornika albo zwrócić pismo i wskazać aktualny adres pozwanego lub dowód, że pozwany przebywa pod adresem wskazanym w pozwie. (art. 1391 k.p.c.).
Jeśli powód nie dokona wymienionych czynności sankcją będzie możliwość zawieszenia postępowania z urzędu (art. 177 § 1 pkt. 6 k.p.c.).
Postępowanie dowodowe
Nowelizacja KPC 2019 wprowadza zmiany również w rozdziale „postępowanie dowodowe”.
Istotną nowością jest wprowadzony przez ustawodawcę obowiązek dopilnowania stawiennictwa zawnioskowanego świadka, czy też innej osoby (art. 2421 k.p.c.). Dotychczas takiej powinności nie nakładano na strony. Wedle ustawy nowelizującej strona, która wnosiła o wezwanie na rozprawę świadka, biegłego lub innej osoby, powinna dołożyć starań, by osoba ta stawiła się w wyznaczonym czasie i miejscu, w szczególności zawiadomić ją o obowiązku, czasie i miejscu stawiennictwa.
Doprecyzowano również, że dokumenty znajdujące się w aktach sprawy lub do nich dołączone stanowią dowody bez wydawania odrębnego postanowienia (art. 2432 k.p.c.). Ustawa wprowadziła zatem automatyzm dopuszczenia dowodów z dokumentów znajdujących się w aktach sprawy. Wynika to ze specyfiki dokumentu, który musi być i tak przeczytany, aby został poddany analizie pod kątem swego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.
Jeśli chodzi o pominięcie dowodów w toku procesu, co związane jest z zasadą koncentracji materiału dowodowego, nowelizacją doprecyzowano sytuacje, kiedy będzie to możliwe (art. 2352 k.p.c.). Sąd może w szczególności pominąć dowód, którego przeprowadzenie wyłącza przepis kodeksu; mający wykazać fakt bezsporny, nieistotny dla rozstrzygnięcia sprawy lub udowodniony zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy; nieprzydatny do wykazania danego faktu, niemożliwy do przeprowadzenia, zmierzający jedynie do przedłużenia postępowania bądź gdy we wniosku o przeprowadzenie dowodu nie oznaczono dowodu w sposób umożliwiający przeprowadzenie go oraz nie wyszczególniono faktów, które mają zostać wykazane tym dowodem.
Bardzo istotną zmianę wprowadzono również w zakresie dowodów z opinii biegłego. Otóż Sąd będzie mógł dopuścić dowód z opinii sporządzonej na zlecenie organu władzy publicznej w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę (art. 2781 k.p.c.). Celem regulacji jest usprawnienie postępowania. Dotychczas bowiem opinie sporządzane w innych sprawach co do zasady nie mogły stanowi dowodu w sprawie cywilnej. Istotą tej regulacji jest dopuszczenie do użytku przed sądem opinii sporządzonych na zlecenie tego samego albo innego sądu w innej sprawie oraz opinii sporządzonych na zlecenie innego niż sąd organu władzy publicznej prowadzącego postępowanie inne niż sądowe, ale oparte na ustawie. Chodzi tu np. o możliwość wykorzystania opinii z postępowania przygotowawczego, karnego, czy też administracyjnego.
Zarzut potrącenia
Nowelizacja KPC 2019 wprowadza ograniczenie możliwości podnoszenia procesowego zarzutu potrącenia, co ma zapobiegać nadużywaniu tego zarzutu (art. 2031 k.p.c.). Zgodnie z wprowadzoną zasadą, podstawą zarzutu potrącenia może być tylko taka wierzytelność pozwanego, która jest niesporna lub udowodniona dokumentem nie pochodzącym wyłącznie od pozwanego, a jeżeli te wymogi nie są spełnione – to tylko wierzytelność powstała z tego samego stosunku prawnego, co wierzytelność dochodzona pozwem. Pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna. Przy tym zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym , a więc nie będzie go już można podnieść ustnie na rozprawie.
Zmiany w postępowaniu odwoławczym
Nowelizacja KPC 2019 przewiduje ponadto zmiany w zakresie postępowania odwoławczego, m. in. poprzez przyjęcie, że warunkiem wniesienia środka zaskarżenia będzie złożenie wniosku o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem (art. 369 k.p.c.). Wniosek o sporządzenie pisemnego uzasadnienia wyroku powinien zawierać jednoznaczne wskazanie, czy żąda się uzasadnienia wyroku w całości, czy w części, a jeżeli w części – to w jakiej.(art. 328 k.p.c.) Opłata od wniosku o sporządzenie uzasadniani wyroku od dnia 21 sierpnia 2019 roku wynosi 100 zł, z tym że w przypadku gdy zostanie złożony środek zaskarżenia, uiszczona opłata będzie podlegała zaliczeniu na poczet opłaty należnej od tegoż środka.
Nowelizacja przewiduje także, że postępowanie międzyinstancyjne dotyczące kontroli formalnej apelacji zostanie przeniesione w całości do sądu II instancji. W następstwie takiej zmiany wprowadzono regulację, iż w przypadku wniesienia apelacji bezpośrednio do sądu II instancji, sąd ten jedynie zawiadomi sąd I instancji o wniesieniu apelacji i zażąda przedstawienia akt (art. 369 § 3 k.p.c.).
Na mocy nowelizacji KPC 2019 wprowadzono także zasadnicze zmiany co do modelu zażalenia w postępowaniu cywilnym, poszerzając zakres stosowania tzw. zażalenia poziomego, a ograniczając przypadki, w których zażalenie jest środkiem odwoławczym o charakterze dewolutywnym (art. 394 k.p.c. oraz art. 394 1a k.p.c.). Ma to przyspieszyć postępowanie zażaleniowe, a także przeciwdziałać wykorzystywaniu zażalenia jako instrumentu do przewlekania postępowania. Ustawodawca przyjął jako zasadę zażalenie poziome (art. 394 1a k.p.c.), z wyłączeniem kategorii spraw takich jak postanowienia, które kończą postępowanie w sprawie (umorzenie postępowania lub zwrot pozwu); postanowienia, które wiążą się z przeniesieniem postępowania do innego sądu; postanowienia, które powodują przerwę w toku postępowania (zawieszenie postępowania). Ustawodawca przyjął także, że jeśli w sądzie I instancji nie można utworzyć składu do rozpoznania zażalenia poziomego, to takie zażalenie rozpozna sąd II instancji (art. 394 1a § 3 k.p.c.).
Jeśli chodzi o rozpoznanie środków zaskarżenia to w przypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, sąd będzie rozpoznawał ją w tym samym składzie, chyba że nie jest to możliwe lub powodowałoby to nadmierną zwłokę w postępowaniu (art. 386 § 5 k.p.c.). Równocześnie wprowadzono jako zasadę, że sąd któremu sprawa została przekazana będzie związany oceną prawną wyrażoną w uzasadnieniu wyroku sądu II instancji (art. 386 § 6 k.p.c.).
Postępowanie gospodarcze (art. 4581 k.p.c.- art. 45813 k.p.c.)
Odrębne postępowanie w sprawach gospodarczych zostało wprowadzone do KPC od 1 października 1989 roku – ustawą z dnia 24.05.1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych. Wskazane postępowanie zostało zniesione od dnia 3 maja 2012 roku (na mocy nowelizacji KPC z dnia z 16.09.2011 r.), z tym że nadal pozostały sądy gospodarcze. Sprawy gospodarcze były rozpoznawane przez sądy gospodarcze w „zwykłym” postępowaniu cywilnym. Celem przyspieszenia rozpoznawania spraw gospodarczych ustawodawca zdecydował się na przywrócenie odrębnego postępowania w sprawach gospodarczych, które w sposób rygorystyczny reguluje przebieg postępowania oraz obowiązki stron.
Nowelizacja przyjmuje odnośnie spraw gospodarczych zaostrzenie rygorów w tym postępowaniu, w szczególności skrócenie terminów i ograniczenie możliwości dysponowania sprawą. Wprowadza zasadę, iż powód jest obowiązany powołać wszystkie twierdzenia i dowody w pozwie, a pozwany – w odpowiedzi na pozew, a twierdzenia i dowody powołane z później podlegają obligatoryjnie pominięciu, chyba że strona uprawdopodobni, że ich powołanie nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później (art. 4585 k.p.c.). Ustawodawca przyjął także że dowód z zeznań świadków będzie dowodem subsydiarnym, co oznacza że sąd może go dopuścić jedynie wtedy, gdy po wyczerpaniu innych środków dowodowych lub w ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 45810 k.p.c.). Tym samym ustawodawca przyjął, że strony powinny wykazywać fakty w pierwszej kolejności dowodami z dokumentów. Nowym rozwiązaniem w zakresie wprowadzanych regulacji dotyczących postępowania w sprawach gospodarczych jest instytucja umowy dowodowej, mocą której strony mogą umówić się o wyłączenie określonych dowodów w postępowaniu w sprawie z określonego stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy (art. 4589 k.p.c). Umowa dowodowa nie dotyczy stosunków prawnych powstałych na innej podstawie niż umowa np. zobowiązań wynikających z deliktów. Ustawodawca zadecydował również o wprowadzeniu sankcji dla strony, która nie próbowała polubownie załatwić sprawy. Niezależnie od wyniku sprawy sąd będzie mógł obciążyć kosztami procesu w całości lub części stronę, która przed wytoczeniem powództwa zaniechała próby dobrowolnego rozwiązania sporu, uchyliła się od udziału w niej lub uczestniczyła w niej w złej wierze i przez to przyczyniła się do zbędnego wytoczenia powództwa lub wadliwego określenia przedmiotu sprawy (art. 45812 k.p.c).
Przepisy przejściowe
Analizując najnowszą kompleksową nowelizację KPC 2019 nie sposób nie zwrócić uwagi na przepisy międzyczasowe. Co do zasady postanowienia ustawy nowelizującej wchodzą w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia tj. od 7 listopada 2019 roku. Przy tym przyjęto wyjątki, tj. przepisy, które wchodzą w życie w innych terminach, a także zawarto normy, które regulują kwestię zastosowania przepisów do spraw już wszczętych (tzw. przepisy przejściowe). Ta regulacja jest szczególnie istotna dla stron toczących aktualnie procesy oraz ich pełnomocników. Ustawodawca zdecydował, że co do zasady nawet do spraw wszczętych przed wejściem w życie nowelizacji mają zastosowanie nowe przepisy. Przyjęto wprost, że w sprawach wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej stosuje się przepisy KPC w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą, przy czym zachowują moc czynności dokonane zgodnie z przepisami w brzmieniu dotychczasowym. Takie rozwiązanie ma zapobiec stosowaniu różnych przepisów do poszczególnych spraw. Przy tym wprowadzono pewne wyjątki, jak choćby regulacja, iż do spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie nowelizacji, które dotychczas podlegałyby rozpoznaniu w postępowaniu w sprawach gospodarczych, nie stosuje się przepisów o tym postępowaniu , a właściwy do rozpoznania takich spraw pozostaje sąd właściwy według przepisów dotychczasowych. Również w sprawach w których wydano nakaz w postępowaniu upominawczym, rozpoznawanych w postępowaniu nakazowym lub w elektronicznym postępowaniu upominawczym podlegają one rozpoznaniu zgodnie z przepisami dotychczasowymi do czasu zakończenia postępowania w danej instancji.
Jak widać zmiany wprowadzone przez ustawodawcę nowelizacją KPC 2019 w sposób istotny zmieniają dotychczasowy model postępowania cywilnego. W jaki sposób zostaną przyjęte przez strony, profesjonalnych pełnomocników oraz sądy najlepiej pokaże praktyka.
