Z uwagi na pandemię wirusa COVID-19 aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza na świecie pozostaje trudna. Wielu przedsiębiorców zostało zmuszonych ograniczyć swą działalność, a nawet całkowicie zaprzestać jej prowadzenia. Z drugiej strony są oni zobowiązani do ponoszenia różnorakich kosztów działalności. Problemy dotykają też osób fizycznych, gdyż otrzymują wynagrodzenie za pracę w niższej wysokości lub nawet zostały zwolnione z pracy, a mimo to muszą opłacać choćby czynsz najmu lub raty kredytów. Z drugiej strony należy pamiętać, że jeśli kontrahenci (np. wynajmujący, banki) utracą swe źródła przychodów, to nie będą w stanie kontynuować działalności lub ponosić opłat.
Pojawia się więc pytanie jak rozwiązać tak trudne problemy? W pierwszej kolejności każda ze stron umowy powinna wykazać się zdrowym rozsądkiem i zrozumieniem drugiej strony, starając się osiągnąć porozumienie, które pozwoli przetrwać trudne czasy obu kontrahentom. Jeśli osiągnięcie konsensusu w zakresie czasowej zmiany warunków umowy nie będzie możliwe, jedyną drogą pozostaje wystąpienie do sądu powszechnego z pozwem opartym o tzw. nadzwyczajną zmianę stosunków uregulowaną w art. 3571 Kodeksu cywilnego (dalej: „k.c.”).
Rys instytucji z art. 3571 k.c.
Art. 3571 k.c. został wprowadzony do polskiego prawa dnia 28 lipca 1990 r. Była reakcją na dynamicznie zmieniające się stosunki gospodarcze, jednak w systemach prawnych innych krajów istniała już o wiele wcześniej (np. hardship close w prawie angielskim). Omawiana klauzula stanowi wyłom od zasady prawa cywilnego w myśl której umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda) przez co nie można jej odnosić w szczególności do niekorzystnych warunków umowy, na które strona uprzednio się zgodziła, czy do pogorszenia sytuacji jednej ze stron – np. zdrowotnej lub materialnej.
Zastosowanie klauzuli nadzwyczajnej zmiany stosunków uzależnione jest od spełnienia następujących przesłanek:
- umowa nie została jeszcze wykonana w całości lub w części,
- po zawarciu umowy wystąpiła nadzwyczajna zmiana stosunków czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy,
- nadzwyczajna zmiana stosunków spowodowała, iż wykonanie umowy dla jednej ze stron byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami lub groziło jej rażącą stratą.
Omówienie przesłanek zastosowania klauzuli nadzwyczajnej zmiany stosunków.
Pierwszym niezbędnym warunkiem wystąpienia do sądu powszechnego na podstawie art. 3571 k.c. jest niewykonanie umowy. Przykładowo nie można żądać obniżenia czynszu, który został już uiszczony lub podwyższenia wynagrodzenia za roboty budowlane, które już zostały wykonane. Można zatem wystąpić z pozwem jedynie w odniesieniu do świadczeń, których termin spełnienia jeszcze nie upłynął na moment wnoszenia pozwu. Późniejsze spełnienie świadczenia nie pozbawia strony ochrony wynikającej z art. 3571 k.c. Pamiętać należy, że nie wykonanie zobowiązania może rodzić odpowiedzialność odszkodowawczą (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 kwietnia 2003 r., I CKN 255/01, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2006 r., III CSK 119/05, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2012 r., I CSK 333/11, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 6 listopada 2017 r. VI ACa 1462/13).
Przykład:
Czynsz najmu lokalu użytkowego płatny jest do 10 dnia każdego miesiąca z góry. W razie wytoczenia powództwa w dniu 15 kwietnia 2020 roku, może ono dotyczyć już tylko czynszu płatnego za maj 2020 roku.
Druga przesłanka dzieli się w istocie na trzy części. Pierwszą jest nadzwyczajna zmiana stosunków, przez które należy rozumieć stan rzeczy, który zdarza się niezwykle rzadko, jest niebywały, niezwykły, choć niekoniecznie ma on mieć charakter katastroficzny. Może on mieć podłoże gospodarcze (np. kryzys finansowy), społeczne (np. wojna, epidemia, powódź) lub nawet prawne (np. nagła znacząca zmiana prawa). Pandemia COVID-19 i wywołane przez nią skutki społeczne niewątpliwie należy kwalifikować jako nadzwyczajną zmianę stosunków.
Drugą częścią omawianego warunku jest konieczność wystąpienia nadzwyczajnej zmiany stosunków po zawarciu umowy. W tym kontekście do umów zawartych po ogłoszeniu stanu zagrożenia epidemiologicznego na terenie Polski nie znajdzie zastosowania konstrukcja opisana w art. 3571 k.c.
Trzecim elementem przedmiotowej przesłanki jest subiektywna niemożliwość przewidzenia przez strony nadzwyczajnej zmiany stosunków w chwili zawarcia umowy. Żadna ze stron w chwili zawierania umowy nie może przewidywać, że dojdzie do zdarzenia sprawczego nadzwyczajnej zmiany stosunków. Element ten jest niejako wpisany w nadzwyczajną zmianę stosunków, bowiem skoro ma ona charakter nieprzewidywalny (obiektywnie), to strony niewątpliwie nie mogą go przewidywać subiektywnie.
Nadmierną trudność w wykonaniu umowy przez jedną ze stroną należy odnosić do różnego rodzaju aspektów związanych ze świadczeniem. Mogą to być w szczególności przeszkody techniczne, technologiczne, praktyczne, czy też faktyczne. Znamiennym jest, że strona musi mieć możliwość wykonania umowy. Jeśli umowa w ogóle nie będzie możliwa do wykonania z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków, to nie znajdzie zastosowania art. 3571 k.c., a przepisy stanowiące o niemożliwości świadczenia. Nadmiernej trudności w wykonaniu umowy nie należy odnosić do kwestii majątkowych, gdyż mieszczą się one w zakresie rażącej straty.
Przykład:
Jeśli wykonawca będzie mógł wykonać umowę o roboty budowlane ale na skutek kwarantanny nie posiada wystarczającej ilości pracowników lub doszło do zachwiania systemu dostaw materiałów i pokonanie tych przeszkód będzie wymagało znacznych wysiłków, to zastosowanie znajdzie art. 3571 k.c.
Jeśli natomiast organizator przyjęć weselnych nie będzie mógł zorganizować przyjęcia wyznaczonego na 12 kwietnia 2020 roku, bowiem jest to zakazane z uwagi na stan zagrożenia epidemiologicznego, to zastosowanie znajdują przepisy o niemożliwości świadczenia.
Z kolei rażącą stratą jest strata ponadprzeciętna z punktu widzenia sytuacji majątkowej określonej strony umowy. Tego rodzaju stratą będzie w szczególności sytuacja, w której po zapłacie należności (wynagrodzenia, czynszu) w pełnej wysokości strona stanie się niewypłacalna, o ile oczywiście najistotniejszą przyczyną niewypłacalności będzie nadzwyczajna zmiana stosunków. Dla wykazania rażącej straty przed sądem pomocne mogą być wszelkie dokumenty finansowe dokumentujące zestawienie przychodów i wydatków za analogiczne okresy przed nadzwyczajną zmianą stosunków lub po prostu za odpowiednio długi okres przed tą zmianą.
Decyzje sądu.
Strona występująca z pozwem musi pamiętać, iż to ją obciąża ciężar udowodnienia wszelkich przesłanek zastosowania nadzwyczajnej zmiany stosunków opisanych powyżej. Jeśli sąd stwierdzi, że zaistniały warunki do zastosowania art. 3571 k.c. w pierwszej kolejności rozważy interesy obu stron. Strona przeciwna może bronić się argumentem, że zmiana umowy w sposób żądany przez stronę powodową doprowadzi do większej straty po jej stronie. Nie bez znaczenia może być także porównanie stanu majątkowego lub rodzinnego obu stron, bowiem sąd musi brać pod uwagę również tzw. zasady współżycia społecznego. W praktyce sądom będzie niezwykle ciężko znaleźć sprawiedliwe rozwiązanie powstałych problemów. Gdy sąd rozważy już interesy obu stron i uwzględni zasady współżycia społecznego, dysponuje trzema rozstrzygnięciami.
Po pierwsze, sąd orzekający może oznaczyć sposób spełnienia świadczenia co odnosić się może do czasu, miejsca, czy jakości świadczenia. Przykładowo sąd może rozłożyć czynsz najmu na raty lub nieznacznie obniżyć jakość towarów jakie mają być dostarczone (cały czas zważając na interesy obu stron). Po drugie, sąd może in minus lub in plus zmienić wysokość świadczenia. Po trzecie – jednak dopiero w ostateczności – sąd może rozwiązać umowę pomiędzy stronami i orzec o wzajemnych rozliczeniach, jeśli takie powstaną.
Jak widać klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków wymaga stosownej inicjatywy dowodowej, kompleksowego rozważenia sytuacji oraz właściwego sformułowania powództwa. Wydaje się jednak, że w trudnych czasach zastosowanie art. 3571 k.c. może być jedynym ratunkiem dla wielu przedsiębiorców a nawet osób fizycznych.
